چرا شعر نوجوان مورد توجه نیست؟

افسانه امینی می گوید: به نظر من مخاطب شعر کودک عام است، اما مخاطب شعر نوجوان خاص. کتاب های شعر کودک از سوی والدین در هر سطح و طبقه ای برای سرگرمی و آموزش کودکان خریداری می شوند؛ اما شعر نوجوان باید توسط نوجوان علاقه مند به شعر خریداری شود. نوجوانی کتاب شعر می خرد که خودش اهل شعر و ادبیات باشد. بنابراین شعر نوجوان از سوی ناشران با اقبال مواجه نیست.

به گزارش  نکستونز، در نشست تخصصی «شعر نوجوان از منظر مخاطب و جایگاه امروزی آن»،  افسون امینی با موضوع «شعر نوجوان، سرگردانی میان متن و مخاطب» و حسین تولایی با موضوع «واکاوی جهان در تجربه-سروده های نوجوانان» به سخنرانی پرداختند.

افسون امینی شاعر، نویسنده و مدرس دانشگاه علامه طباطبایی در این نشست تخصصی که در محل انجمن نویسندگان کودک و نوجوان برگزار شد، گفت: حرف زدن در مورد شعر نوجوان، بی نیاز از صحبت کردن درباره شعر کودک نیست؛ بویژه که منابع ما در حوزه شعر نوجوان بسیار اندک است.

او با اشاره به سیر تاریخی شکل گیری شعر نوجوان بیان کرد: شعر کودک برخلاف داستان کودک که به شکل خودجوش مسیر خود را طی کرد، به صورت خودجوش شکل نگرفت. پس از انقلاب مشروطه، نیاز متولیان مدارس و کودکستان ها به تولید شعر برای دانش آموزان، باعث شکل گیری شعر کودک و تولید محتوا در این دوره شد. در این میان، رواج ترانه های عامیانه دوره مشروطه و گسترش کار ترجمه تاثیر بسزایی داشتند.

این نویسنده خاطرنشان کرد: در این دوره شعر نوجوان وجود نداشت، چرا که اصولا مفهوم نوجوانی در این دوره هنوز شکل نگرفته بود و مخاطبان به دو گروه بزرگسالان و کودکان تقسیم می شدند. گاه شعر برخی از شاعران بزرگسال که از نظر زبانی و محتوایی اشعارشان برای نوجوانان قابل فهم بود، مثل پروین اعتصامی در حوزه شعر نوجوان مورد توجه قرار می گرفت.

این پژوهشگر افزود: پیشرفت علم روان شناسی و آشنایی با دیدگاه های کسانی چون ژان پیاژه و نیز دومین سمینار ملی ادبیات کودک شورای کتاب کودک در سال 1346 که بخش مهمی از آن مختص شعر کودک با سخنرانی عباس یمینی شریف بود، زمینه توجه به شعر نوجوان را فراهم کرد. در دهه های 40 و 50 افرادی مثل محمود کیانوش به صورت جدی وارد حوزه شعر کودک و نوجوان شدند. کیانوش تحت تاثیر نظریه رشد پیاژه و ادبیات ترجمه، نخستین شاعری است که به طور جدی سراغ شعر نوجوان رفت و اولین کتاب شعر نوجوان را با عنوان «آفتاب خانه ما» منتشر کرد. نکته قابل توجه در مورد شعر کودک در ایران، پشتوانه پژوهشی آن، قبل از رواج و گسترش آن در بین شاعران کودک است. دو کتاب «نیم قرن در باغ شعر کودکان» از عباس یمینی شریف و «شعر کودک ایران» از محمود کیانوش در زمانی منتشر شدند که شاعران کودک بسیار انگشت شمار بودند.

امینی گفت: در دهه 60  به دلیل تحولات سیاسی و اجتماعی ای که در جامعه رخ داد، نیاز بود تا آموزش و پرورش و نهادهایی مثل وزارت ارشاد و غیره توجه ویژه ای به جمعیت نوجوان داشته باشند؛ نسلی که در آن زمان به لحاظ کمیت، طیف وسیعی از جمعیت کشور را شامل می شد. بنابراین به شعر نوجوان توجه بیشتری شد و شاعرانی چون جعفر ابراهیمی، محمدکاظم مزینانی، وحید نیکخواه آزاد، جواد محقق، قیصر امین پور، افشین علاء و . ..پای کار آمدند. این شاعران متناسب با نیاز نوجوان آن روز شعر می سرودند؛ اگرچه هنوز اشعار آنان بین شعر نوجوان و شعر کودک یا بزگسال معلق بود.

این مدرس دانشگاه تاکید کرد: از دهه 70 شعر نوجوان رشد و جایگاه خود را پیدا می کند. در این دوره کتاب های شعر نوجوان از نظر ظاهری هم به ثبات می رسند و فونت و قطع آن ها برای مخاطب تعریف مشخصی می یابد، اگرچه هنوز نوسان هایی هست و گاه شعر نوجوانان، با تصاویر و قطع کتاب کودک منتشر می شود. از شاعران شاخص شعر نوجوان در این دهه، می توان از بیوک ملکی، افسانه شعبان نژاد، افشین علاء، عرفان نظرآهاری، شاهین رهنما، آتوسا صالحی و محمدکاظم مزینانی نام برد.

امینی یادآور شد: در دهه 80 تعداد شاعران نوجوان بیشتر و آثار آنان متنوع تر شد. ظهور شاعران توانمند در این دهه، کتاب های شعر نوجوان را از نظر مضمون، قطع و زبان با تنوع قابل توجهی همراه کرد. در این دوره بسیاری از شاعران شعر کودک نیز، برای محک زدن خود وارد حوزه شعر نوجوان می شوند. بیشتر شاعران این دهه موفقند و تا سال های بعد هم می مانند. از چهره های شاخص این دوره علاوه بر شاعران دهه 70، می توان از مهدیه نظری، عباس تربن، حسین تولایی، مهدی مردانی، انسیه موسویان، غلامرضا بکتاش، علی باباجانی، کمال شفیعی و … نام برد.

این شاعر با تاکید بر اینکه این روند در دهه 90 هم ادامه یافت، گفت: با این تفاوت که از اواخر این دهه، این رشد کمرنگ می شود و ما با کتاب شعر نوجوان کمتری روبه رو هستیم و توجه ناشران به چاپ و کیفیت این نوع ادبی کمتر می شود.

افسون امینی در جمع بندی صحبت هایش گفت: از نظر من مخاطب شعر کودک عام است، اما مخاطب شعر نوجوان خاص. کتاب های شعر کودک از سوی والدین در هر سطح و طبقه ای برای سرگرمی و آموزش کودکان خریداری می شوند؛ اما شعر نوجوان باید توسط نوجوان علاقه مند به شعر خریداری شود. نوجوانی کتاب شعر می خرد که خودش اهل شعر و ادبیات باشد. بنابراین شعر نوجوان از سوی ناشران با اقبال مواجه نیست. از سوی دیگر، آشنایی ما با شعر نوجوان در سطح جهانی کمرنگ است. تنها تعداد کمی از مترجمان مثل رضی هیرمندی و مهدی مرادی به سراغ ترجمه شعر نوجوان رفته اند. در سطح جهانی نیز جوایز ادبیات کودک و نوجوان بیشتر معطوف به آثار کودکانه است تا آثار نوجوان.

در گزارش روابط عمومی انجمن نویسندگان کودک و نوجوان از این نشست آمده است: افسون امینی که 160 شعر از 16 شاعر نوجوانان را گردآوری کرده و به چاپ سپرده است، در آغاز سخنرانی خود از محمد هادی محمدی و زهره قایینی به خاطر تالیف مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران که از منابع ارزشمند مرجع در این حوزه است، سپاسگزاری کرد.

در ادامه این نشست، حسین تولایی شاعر و پژوهشگر با تاکید بر اینکه در دهه 80 شعر نوجوان در اوج خود بود و چهره های تازه و جوان در این دوران درخشیدند، تاکید کرد: این روند رو به رشد از نیمه دوم دهه 90 سیر
نزولی به خود گرفت. به گونه ای که در سال های اخیر، چهره های جوان و موفق در این زمینه کمتر دیده می شوند و شعر نوجوان هنوز با نام های شاعران پیشکسوت و شاعران اواخر دهه 70 و 80 به راه خود ادامه می دهد. از نظر این کارشناس، از دلایل مهم این مشکل، کمرنگ شدن نشریات تخصصی نوجوانان، تعطیل شدن جشنواره مطبوعات کودک و نوجوان و البته افزایش جشنواره های مناسبتی است. 

این پژوهشگر ادبی تصریح  کرد: قطعاً یکی از دلایل اوج گیری شعر نوجوان در دهه 80 حضور نشریات حرفه ای و موفقی مثل سروش نوجوان، آفتابگردان و  نشریه دوچرخه بوده است. این نشریات در آن زمان جریان ساز بودند و توانستند حرکتی را در جامعه ایجاد کنند و افرادی مثل آتوسا صالحی، عرفان نظرآهاری، مهدیه نظری، عباسعلی سپاهی یونسی، انسیه موسویان، مهدی مردانی، عباس تربن، مهدی مرادی، فاصل ترکمن، کبری بابایی و … را به جامعه ادبی تحویل دهند. با تعطیل شدن این نشریات، شعر نوجوان هم جایگاه ویژه خودش را کم کم در بین ناشران از دست داد و چاپ کتاب شعر نوجوان هم با چالش جدی مواجه شد. در حالی که نشریات کودک و نوجوان بیش از کتاب های این رده سنی می تواند در علاقه مندی این گروه سنی به حوزه های فرهنگی موثر باشد.

او با طرح این سوال که چرا شعر نوجوان امروز با مخاطب مواجه نیست؟ گفت: شعر نوجوان در میان نوجوانانی مخاطب دارد که دغدغه شعری داشته باشند؛ یعنی مخاطبان تخصصی. تعداد این افراد به گواه تعداد نوجوانان شاعر عضو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سراسر کشور،  دانش آموزان شرکت کننده در مسابقات سراسری فرهنگی و هنری در رشته شعر وزارتخانه آموزش و پرورش، شاعران نوجوان مرتبط با نشریاتی مثل دوچرخه، افتابگردان و…. کم نیست. مضاف بر اینکه حتی اگر هم این تعداد کم باشد، جامعه موظف است برای آن ها خوراک لازم را تهیه کند.

این شاعر سپس به تشریح پژوهش خود در  نشریه دوچرخه در فاصله زمانی 1395 تا پایان 1399 پرداخت و گفت: بر اساس این پژوهش، در 226 شماره منتشرشده نشریه دوچرخه، در بازه زمانی یادشده، 715 شعر از 168 نوجوان شاعر و علاقه مند به شعر بر اساس نظریه ارتباطی ربکا نای مورد بررسی قرار گرفت و اشعار نوجوانان  در حوزه ارتباطی به چهار دسته تعامل با خود، تعامل با خدا، تعامل با دیگری و تعامل با محیط تقسیم شدند. بر اساس یافته های این پژوهش در فاصله زمانی مذکور بر اساس هسته مرکزی شعر نوجوانان، تعامل با دیگری با 60 درصد فراوانی، بیشترین مضمون شعری نوجوانان را به خود اختصاص می داد و پس از آن تعامل با محیط با 23  درصد، تعامل با خود با 14 درصد و  تعامل با خدا با 3 درصد به ترتیب، بیشترین فراوانی ها را دربرمی گرفتند.

حسین  تولایی تاکید کرد: در زمینه تعامل با دیگری، عاشقانه ها با فراوانی مطلق 398 شعر، بیشترین درصد تعامل با دیگری را شامل می شدند؛ یعنی چیزی حدود 55 درصد. این در حالی است که پروژه شعر عاشقانه نوجوان که در یکی از موسسات انتشاراتی دنبال می شد و بنا بود با همت گروهی از شاعران حوزه نوجوانان منتشر شود، با تغییر مدیریت آن انتشارات متوقف شد و ناشران دیگر هم از چاپ آن استقبال نکردند.

این  پژوهش با عنوان «نشریات کودک و نوجوان به مثابه راهنمایی برای مخاطب شناسی؛ مورد مطالعه نشریه دوچرخه» سال گذشته در گاهنامه نقد کتاب کودک و نوجوان  منتشر شده است.

انسیه موسویان دبیری این نشست دوساعته را بر عهده داشت.
 

پایان خبر نکستونز