آخرین وضعیت «سل» در ایران/ تشخیص و درمان رایگان بیماری در کشور

مدیر کشوری برنامه کنترل سل با تاکید بر درمان پذیر بودن بیماری سل به شرط درمان کامل، چگونگی تشخیص و درمان رایگان این بیماری در کشور را تشریح کرد.

دکتر مهشید ناصحی – عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، همزمان با روز جهانی سل در گفت وگو با نکستونز، با اشاره به شعار روز جهانی مبارزه با سل مبنی بر ( بله! ما می توانیم به سل پایان دهیم!) گفت: 24 مارس سالروز معرفی عامل بیماری سل به جهانیان توسط دکتر رابرت کخ در سال 1882 به عنوان روز جهانی سل و 23 مهرماه سالروز وفات حکیم ذکریای رازی، به عنوان روز ملی مبارزه با سل به پاس فعالیت های ارزشمند در زمینه سل نامگذاری شده اند.

وی گفت: جمله (بله! ما می توانیم به سل پایان دهیم!) از سوی سازمان جهانی بهداشت، به عنوان شعار روز جهانی سل در سال 2024 انتخاب شده است؛ تا همچون سال های گذشته، به بهانه این مناسبت و شعار سالانه، به یادآوری اهمیت سل و پیامدهای غفلت از آن به جامعه جهانی و کشورها پرداخته و از این طریق روحی تازه به کالبد برنامه کنترل سل دمیده شود.

ناصحی تاکید کرد: سل یک بیماری عفونی واگیر است که در اثر میکروبی ایجاد می شود که می تواند به هر قسمتی از بدن انسان مانند ریه ها، مغز، استخوان ها، مفاصل، کلیه، دستگاه گوارش، دستگاه تناسلی، پوست و …حمله و آن ها را گرفتار کند، اما به دلیل نیاز و علاقه زیاد این میکروب به اکسیژن، در 80 درصد موارد ریه ها را هدف حمله خود قرار می دهد.

  «سل» چگونه منتقل می شود؟

او با اشاره به اینکه راه اصلی انتقال میکروب سل از طریق هوا و تنفس است، تصریح کرد: هنگام عطسه، سرفه، حرف زدن و حتی خندیدن بیمار مبتلا به سل ریوی، قطراتی ریز حاوی میکروب در هوا پراکنده می شوند که می توانند به مدت چند ساعت در هوا به حالت معلق باقی بمانند. اگر فردی سالم در هوای آلوده به این قطرات ریز، تنفس کند میکروب سل وارد ریه های او خواهد شد. با این حال برای انتقال بیماری، معمولا تماس طولانی و نزدیک با بیمار لازم است. بیماری سل در محیط های شلوغ، کوچک، بدون تهویه مناسب، کم نور و مرطوب بیشتر انتقال پیدا می کند. به یاد داشته باشید که میکروب سل توسط حشرات، خون، ظروف غذاخوری، لباس و ملحفه انتقال نمی یابد.

ناصحی با ذکر این نکته که همه انواع سل قابل انتقال به دیگران نیستند یا حداقل قابلیت انتقال کمتری دارند، ادامه داد: افراد مبتلا  به سل ریوی عفونت زا محسوب می شوند، زیرا با هر عطسه یا سرفه تعداد زیادی میکروب را در هوا پراکنده کرده و می توانند باعث انتقال بیماری به دیگران شوند. هر فرد مبتلا به سل ریوی مسری در صورت عدم درمان می تواند سالانه به طور متوسط میکروب بیماری را به 10 تا 15 فرد سالم انتقال دهد. البته اغلب افراد پس از ورود میکروب به ریه ها هیچ گاه بیمار نمی شوند؛ زیرا سیستم دفاعی بدن آن ها میکروب را مهار کرده و از تکثیر آن جلوگیری می کند و در واقع میکروب سل به حالت نهفته و غیر فعال در بدن آنان باقی می ماند و این عده علایم بیماری را نداشته و میکروب را به دیگران انتقال نمی دهند.

ناصحی با اشاره به اینکه معمولا از هر 10 نفر که میکروب سل در بدنش وجود دارد، یکنفر در طول عمر خود ممکن است به بیماری فعال سل مبتلا شود، بیان کرد: این موضوع به علت ضعیف شدن سیستم دفاعی بدن و به دنبال آن فعالیت مجدد و تکثیر میکروب اتفاق می افتد. همه افراد استعداد ابتلا به سل را دارند، اما کودکان کم سن، افراد سالمند، افراد مبتلا به دیابت، سوء تغذیه، سرطان ها، نارسایی مزمن کلیه، ایدز، اعتیاد و همچنین افرادی که داروهای ضعیف کننده سیستم دفاعی بدن (نظیر کورتون و داروهای ضد سرطان) استفاده می کنند، بیشتر از سایرین در معرض خطر ابتلا به سل هستند.

 شایع ترین نوع بیماری سل چیست؟

وی افزود: با توجه به علاقه زیاد میکروب سل به ریه ها، شایع ترین نوع بیماری، سل ریوی است که افراد مبتلا معمولا علایمی نظیر سرفه طول کشیده (به مدت2 هفته یا بیشتر) دارند که این سرفه ها می تواند با خلط همراه باشد یا نباشد، تب، کاهش وزن، تعریق شبانه، بی اشتهایی، خستگی زودرس و ضعف عمومی و گاهی در مواردی که بیماری دیر تشخیص داده می شود، درد قفسه سینه، تنگی نفس و خلط خونی دارند.

سل درمان پذیر است؛ به شرط اینکه…

او ضمن درمان پذیر خواندن سل، تاکید کرد: شرط درمان پذیری این است که بیمار داروهای ضد سل را با دقت، به طور کامل و منظم، برای مدتی که پزشک تعیین می کند (که طول مدت آن کمتر از شش ماه نیست) مصرف کند؛ حتی اگر بیمار قبل از اتمام این مدت احساس بهبودی کرده باشد. در غیر این صورت میکروب های سل می توانند به ابر میکروب های مقاوم به درمان و خطرناک تبدیل شوند که دیگر با داروهای معمول سل درمان نخواهند شد. مصرف نامنظم و ناکامل داروهای ضد سل خطرناک بوده و می تواند موجب عدم بهبود و یا بازگشت مجدد بیماری، تداوم انتقال بیماری به دیگران، مقاوم شدن میکروب های سل نسبت به داروهای موجود، پیشرفت بیماری و حتی مرگ شود.

آمار ابتلا به سل و استان های رکورددار

ناصحی در ارتباط با آخرین وضعیت بیماری و برنامه های کنترلی کشور گفت: بر اساس تخمین و گزارش سازمان جهانی بهداشت، میزان بروز سالانه سل در جمهوری اسلامی ایران، 11 مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت (معادل 10هزار مورد جدید در سال) است که مقایسه این رقم با میزان بروز تخمین زده شده توسط سازمان مزبور برای کشورهای همسایه، همزمان دو نکته مهم را به ما یادآوری می کند. اولین نکته این است که در مقایسه با کشورهای همسایه در مبارزه با این بیماری بسیار موفق تر عمل کرده ایم و دوم اینکه موفقیت های ما به راحتی می تواند تحت تاثیر این همسایگی به مخاطره بیفتد. به عنوان نمونه میزان بروز تخمینی سل در کشورهای پاکستان 258 مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت معادل ششصدهزار بیمار در سال، افغانستان 185 مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت معادل هفتاد و شش هزار بیمار در سال و ترکیه 14 مورد به ازای یکصدهزار نفر جمعیت معادل دوازده هزار بیمار در سال است و این آمار نشان دهنده عملکرد مناسب ما در این زمینه است.

او درباره موارد شناسایی شده مبتلا به سل در کشور طی سال 1401 نیز به نکستونز گفت: در این سال تعداد 7299 مورد ابتلا به سل گزارش شده در کشور داشتیم که 43 درصد تعداد یاد شده را زنان و مابقی را مردان تشکیل می دهند و همچنین 23 درصد این آمار مربوط به افراد غیر ایرانی است. استان های سیستان و بلوچستان و گلستان رکورددار ابتلا به سل هستند و پس از آن ها استان های گیلان، خوزستان، خراسان رضوی، قم و یزد در رتبه های بعدی قرار دارند. البته هیچ استانی نداریم که موردی از ابتلا به سل نداشته باشد و شاید عجیب به نظر آید اگر بشنوید که در استان تهران، میزان بروز سل به نسبت جمعیت، از متوسط کشوری بالاتر است.

تشخیص و درمان رایگان سل در کشور

هزینه درمان هر بیمار مسلول چقدر است؟

رییس اداره کنترل سل و جذام مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت، تاکید کرد: از آنجایی که تشخیص و درمان بیماران، اصلی ترین راه پیشگیری از بیماری در جامعه است؛ خدمات تشخیصی و درمانی سل در شبکه بهداشتی درمانی کشور رایگان است. وزارت بهداشت به طور متوسط برای تشخیص و درمان هر بیمار مبتلا به سل معمولی (حساس به دارو) یک میلیون تومان و برای هر مورد سل مقاوم 500 میلیون تومان هزینه می کند.

وی افزود: متاسفانه با رخداد پاندمی کووید که کلیه برنامه های بهداشتی را تحت الشعاع قرار داد و به برنامه کنترل سل به واسطه شباهت علایم تنفسی میان دو بیمـاری، به طور مضــاعف آسیب زد، شاهد افت شدید 28 درصدی در شناسایی موارد سل در سـال 1399 بودیم و اگرچه بالاخره پس از سه سال از رخداد پاندمی کووید، بخش قابل توجهی از این افت شناسایی موارد بیماری سل را جبران کرده ایم، ولی طبیعتا تاخیر در تشخیص این بخش از بیماران، فرصت بیشتری را برای آلوده کردن اطرافیان آن ها به میکروب سل ایجاد کرد.

جذب مشارکت های مالی و عمومی برای کنترل سل

مدیر کشوری برنامه کنترل سل و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران بیان کرد: بر این اساس شکی نیست که بهبود این شاخص ها و دستیابی به حذف سل بدون وجود یک عزم و سرمایه گذاری ملی و مشارکت همه جانبه مردمی امکانپذیر نیست و اگر برداشت ما از عبارت «سرمایه گذاری ملی و مشارکت عمومی»، تنها ابعاد مالی آن باشد، دچار خطای بزرگی شده ایم. به عبارت دیگر اگر بخواهیم یک سرمایه گذاری جدی، مطمین و ماندگار برای تحقق هدف حذف بیماری سل در کشور داشته باشیم، ساده ترین، موثرترین و کم هزینه ترین راهکاری که به سرعت می تواند اجرایی و در مقیاس وسیع گسترش یابد و ما را به نتیجه دلخواه برساند، “جلب مشارکت مردم در انتقال پیام های آموزشی” است. پیام هایی کوتاه و مختصر که برآیند و بازتاب انتشارشان در ابعاد وسیع، فراتر از یک افزایش آگاهی و اطلاعات عمومی است و به شکل گیری یک مطالبه جدی سلامت محور در بطن جامعه منتهی می شود و بدیهی است که وقتی این موضوع به یک مطالبه مردمی بدل شود، به خوبی و به خودی خود نقش موتور محرکه لازم را برای جلب حداکثری توجهات و منابع مورد نیاز برای این برنامه استراتژیک و مهم بهداشتی را بازی خواهد کرد.

«سل»؛ همچنان اولویتی بهداشتی و بیماری قابل درمان

وی ادامه داد: درباره این بیماری چند نکته اهمیت بسیار زیادی دارد که باید بدانیم و آن این است که هنوز بیماری سل در همه استان های کشور ما وجود دارد و یک مشکل و اولویت بهداشتی محسوب می شود. این بیماری برخلاف تصور دیرینه مردم، چندین دهه است که به یک بیماری کاملا قابل درمان تبدیل شده است. از آنجایی که شاه علامت ابتلا به سل ریوی، داشتن سرفه طول کشیده بیش از 2 هفته است، در صورت داشتن این علامت، باید به سل هم فکر شود که در این صورت تشخیص و درمان سل در شبکه بهداشتی کشور رایگان است.

آزمایشگاه های تشخیص سل چگونه فعالیت می کنند؟

ناصحی در ادامه درباره وضعیت دسترسی به داروهای درمان کننده سل و ابزارهای تشخیص و شناسایی آن، توضیح داد: در هر شهرستان کشور حداقل یک آزمایشگاه تشخیص میکروسکوپی سل با خدمات رایگان فعال است و در هر استان حداقل یک آزمایشگاه رایگان کشت سل وجود دارد و این درحالیست که در برخی شهرستان ها و استان ها بیش از یک آزمایشگاه میکروسکوپی و کشت سل موجود و فعال است. در واقع در حال حاضر تعداد 423 آزمایشگاه میکروسکوپی و 51 آزمایشگاه کشت سل در کشور خدمات تشخیصی رایگان ارایه می کنند. علاوه بر این موارد، یک قطب کشوری و 9 قطب مرجع منطقه ای آزمایشگاهی نیز داریم که علاوه بر آزمایشات میکروسکوپی و کشت، آزمایشات پیچیده تر میکروب شناسی سل نظیر روش های مولکولی و تعیین مقاومت دارویی را نیز به صورت رایگان ارایه می دهند.

تشخیص سل در 90 دقیقه

وی تصریح کرد: ساختار این آزمایشگاه ها به صورت سطح بندی شده و متصل به هم طراحی شده است و به طور معمول نمونه های تهیه شده از بیماران توسط مراکز خدمات جامع سلامت و پایگاه ها یا خانه های بهداشت تابعه آن ها اخذ و برای بررسی رایگان به این آزمایشگاه ها منتقل می شود؛ به عبارت دیگر غالبا نیازی به مراجعه مستقیم بیماران به آزمایشگاه نیست و نمونه ها توسط نزدیک ترین واحد بهداشتی به محل سکونت یا کار فرد، دریافت و به آزمایشگاه ارسال می شود. همچنین شبکه آزمایشگاهی کشور با یک توزیع نسبتا خوب جغرافیایی به 53 دستگاه پیشرفته تشخیص سریع مولکولی سل مجهز شده که این دستگاه ها طول مدت تشخیص را به 90 دقیقه کاهش می دهند.

نحوه ارایه دارو به بیماران مبتلا به سل در شبکه بهداشتی

وی درباره وضعیت دارو درمانی مبتلایان سل، اظهار کرد: داروهای مورد استفاده در درمان بیماران مبتلا به سل توسط سیستم بهداشت کشور تامین و به صورت رایگان از طریق نزدیکترین مرکز یا پایگاه یا خانه بهداشت نسبت به محل سکونت یا کار بیماران در اختیار آن ها قرار می گیرد.

ناصحی ادامه داد: ترجیح ما این است که این داروها تحت نظارت روزانه یک ناظر آگاه (ترجیحا کارمند بهداشتی) توسط بیمار مصرف شود و دلیل این امر آن است که درمان سل حداقل شش ماه طول می کشد و از آنجایی که پس از چند هفته از شروع درمان، بیمار به طور قابل توجهی احساس بهبودی در وضعیت بالینی خود می کند، احتمال آنکه عمدا یا سهوا درمان را قطع و یا به طور نامنظم ادامه دهد، وجود دارد و لذا مصرف تحت نظارت روزانه یک شخص مطلع ثالث، می تواند مصرف منظم و تکمیل دوره درمانی را تضمین کند. در سال های اخیر از قالب ها و برنامه های کاربردی موجود در فضای مجازی برای نظارت تصویری و از راه دور بر مصرف دارو نیز استفاده می شود.

مدیر کشوری برنامه کنترل سل و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران ادامه داد: با شناسایی هر مورد مبتلا به سل ریوی، افراد خانواده فرد مبتلا، به صورت فعال توسط همکاران بهداشتی بررسی می شوند و اگر موردی از بیماری در آن ها شناسایی شود، اقدامات تشخیصی و درمانی رایگان برایشان انجام می شود و اگر بیماریِ سل فعال نداشته باشند، اما مشخص شود میکروب سل در بدن شان وجود دارد، درمان پیشگیری هم برایشان به صورت رایگان تجویز می شود. شایسته است ما نیز هم صدا با جهانیان، و با طراحی و اجرای برنامه های متناسب با شرایط و ظرفیت های شخصی، سازمانی و محلی خود اهدافی همچون نمایش امید و باور دست اندرکاران برنامه کنترل سل به قابل حصول بودن اهداف ملی و جهانی، افزایش آگاهی (سواد سلامت) و توانمندسازی عمومی در زمینه سل و برنامه های کنترلی آن را دنبال کنیم.

وی افزود: همچنین آگاه سازی و ترغیب افراد کلیدی، تصمیم گیران و تصمیم سازان بالادستی، متخصصین و محققین؛ به منظور جلب مشارکت همگانی و همه جانبه و افزایش سرمایه گذاری از هر نوع اعم از عشق، حمایت، مراقبت، اطلاع رسانی، آموزش و توانمندسازی، قانونگذاری، سیاستگذاری، تامین منابع، … و ایجاد یا تقویت همکاری های ساختارمند چندبخشی، تقویت جایگاه نوآوری، پژوهش های کاربردی و فناوری های نوین در برنامه کنترل سل، تشدید و تقویت فعالیت های موثر فعلی، معرفی و بیان اهمیت دسترسی به موقع و استفاده موثر از ابزارهای تشخیصی و مداخلات جدید توصیه شده و به روز دنیا را مورد توجه قرار دهیم.

پایان خبر نکستونز