سازندگان واکسن برکت از قهرمانان ملی هستند/ روایتی متفاوت از یک دستاورد علمی

نویسنده کتاب «داستان واکسن» در گفت وگو با نکستونز:

نویسنده کتاب «داستان واکسن» گفت: اگر از روایت پیشرفت حرف می زنیم یکی از بهترین و متین ترین نمونه هایش واکسن برکت است؛ چراکه سازندگان واکسن از قهرمانان ملی ما هستند.

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری نکستونز، کتاب «داستان واکسن» یک مستندنگاری از مراحل تولید واکسن «کوو ایران برکت» است که ایران را به یکی از معدود کشورهای دارای فناوری تولید واکسن کرونا در جهان تبدیل کرد.

این کتاب از آن جهت مهم است که داستان یک کار علمی واقعی را که مورد افتخار ایرانیان است به شکلی خواندنی و جذاب روایت و البته ماندگار کرده است تا همه بدانند در بحبوحه تولید واکسن که ما تحریم بودیم و کرونا بیداد می کرد، چه کسانی و با چه فراز و فرودها و مشقت هایی این کار علمی را به سرانجام رساندند.

 کتاب «داستان واکسن» محصول مشترک تلاش فردین آریش و محمدصالح سلطانی است. به سراغ آقای سلطانی رفتیم و با او درباره این کتاب صحبت کردیم. محمدصالح سلطانی، دبیر پیشین انجمن اسلامی دانشجویان مستقل دانشگاه صنعتی شریف است که مدتی دبیر صفحه دانشگاه نکستونز بوده و همچنین معاونت رسانه مرکز مستند سفیرفیلم را در کارنامه دارد.

وی اکنون در حوزه هنری انقلاب اسلامی فعالیت می کند و یکی از نویسندگان کتاب «اگر نی پرده ای دیگر بخواند» و همچنین کتاب تازه منتشرشده «داستان واکسن» است. نتیجه گفت وگوی نکستونز درباره داستان واکسن را در ادامه می خوانید:

به عنوان سوال نخست بفرمایید ایده نوشتن کتاب «داستان واکسن» از کجا آمد و کار چگونه آغاز شد؟

ایده داستان واکسن از یک گفت وگو بین ما شکل گرفت. من و آقای آریش گفت وگوهای متعدد و رفاقت شش-هفت ساله عمیق و متراکمی با هم داریم که در خلال گپ و گفت های روزانه مان همیشه به ایده هایی برای نوشتن فکر می کنیم. در یکی از این گپ و گفت ها که در ماه رمضان هم بود این ایده مطرح شد که مستندنگاری تولید واکسن برکت می تواند یک اتفاق جذاب در فضای ادبیات باشد؛ چون پروژه برکت پروژه جذابی است.

این ماجرا برمی گردد به اردیبهشت 1400 یعنی زمانی که در واقع ساخت واکسن انجام شده بود؛ مرحله تحقیقاتی و فاز اول و فاز دوم کارآزمایی آن انجام شده و در مرحله پایانی بود و فاصله ای تا ورود به بازار نداشت و بحث ها حول موضوع واکسن هم داغ بود. آن موقع ما این ایده به ذهنمان رسید که این مستند نگاری حتماً می تواند اتفاق جذابی باشد و این تجربه ملی که ما در مسیله واکسن برکت داشتیم، می تواند ارزش ادبی هم پیدا بکند. این ایده از آنجا شکل گرفت و ما واقعاً هیچ سازمان یافتگی، ارتباط یا تعاملی با گروه سازندگان نداشتیم. اصلاً ما نمی دانستیم باید دقیقاً چه کار کنیم و سراغ چه کسی برویم.

ایده ای بود که داشتیم. آقای حجت نیکی ملکی که در آن مقطع مسیول ارتباط رسانه ای ستاد اجرای فرمان امام و از هم دانشگاهی های بنده بود وهرچند هم دوره من نبودند؛ اما به واسطه فعالیت دربسیج دانشجویی دانشگاه شریف اسم ایشان را شنیده بودم. به ایشان در توییتر پیام دادم؛ هرچند خیلی امیدی هم نداشتم که استقبال بشود یا مثلاً توجه خاصی به آن بکنند. ولی آقای نیکی ملکی در پاسخ گفتند که باید با هم درباره اش صحبت کنیم و راه ارتباط تلفنی به من دادند و بعد از آن وارد یک فرایند دو و نیم ساله شدیم تا این کتاب متولد شود  و این داستان «داستان واکسن» بود.

شما و آقای آریش هر یک چه کاری را برای نوشتن کتاب انجام دادید؟ تقسیم وظایف به چه شکل بود؟

ما تقسیم وظایف به آن معنای کلاسیکش نداشتیم که بگوییم یک بخشی از متن را آقای آریش بنویسد و یک بخشی را من بنویسم. ما به معنای واقعی کلمه سعی کردیم کار را مشترک پیش ببریم. فرایند کارمان هم اینطور بود که ما بعد از مذاکرات فراوان و تلاش برای قانع کردن افراد در ستاد فرمان امام، توانستیم مستنداتی را از افرادی که درگیر تولد واکسن بودند دریافت کنیم. یک سری مصاحبه هم با این افراد شده بود و چون خود ستاد اجرایی پروژه تاریخ شفاهی واکسن را استارت زده بود، یازده تا مصاحبه داشتند که در اختیار ما قراردادند. تقریباً 300 صفحه بود. ما با دقت آنها را خواندیم و بعد دونفری آن را فراوری کردیم و به یک متن روایی خام رسیدیم. این فرایند را چندین بار تکرار و متن را فراوری کردیم یعنی من یک اصلاحاتی می دادم و می نوشتم و می دادم آقای آریش و ایشان اصلاحات می زدند و برمیگرداندند به من. 

دایماً با هم در رفت و برگشت و تعامل روی نوشته بودیم تا در نهایت به یک متن پیراسته و مناسب برای تبدیل شدن به کتاب رسیدیم. یعنی کار واقعاً مشترک بود و تا حد امکان هم سعی کردیم هر دو در همه ی مراحل ورود بکنیم و نظر بدهیم. کار سختی هم بود بالاخره چالش اختلاف نظر و اختلاف دیدگاه در هر کار گروهی پیش می آید ولی از نتیجه خیلی راضی هستم

اهمیت اینکه ما کتابی درباره تولید واکسن برکت داشته باشیم چیست؟

واکسن برکت نخستین واکسن تمام ایرانی در تاریخ این کشور است. ما در کشورمان واکسن زیاد تولید می کنیم و سابقه بیش از 100 سال در تولید واکسن داریم. در کشورمان دو مجموعه واکسن سازی انیسیتو پاستور و مجموعه رازی، موسسات پرسابقه ای در سطح جهان هستند حتی صاحب اعتبار در واکسن سازی هستند؛ اما کاری که آن ها می کنند در واقع استفاده از فرمول و تکنولوژی تولید یک واکسن هست در داخل کشور. یعنی یک تکنولوژی که در خارج از کشور توسعه پیدا کرد را در ایران پیاده سازی می کنند؛ به نحو خوبی هم پیاده سازی می کنند و در واقع واکسن فرموله شده دارای روش تولید را در کشور تولید می کنند. منتها برکت مسیله اش متفاوت بود. چون واکسن کرونا است و پیش ازاین همه گیری اخیر هم اساساً واکسن کرونا وجود نداشت. یعنی ویروس کرونا به این معنا اساساً در جهان شناخته شده نبود که بخواهد واکسن هم داشته باشد. این واکسن از مرحله ی فرمولاسیون یعنی از مرحله ی صفر صفر در کشور ما مراحل ساختش انجام شد.

محصولی که صفر تا صد تولید خودمان است.

بله ویروس را از بدن یک بیمار که در اثر کرونا به رحمت خدا رفته بود، بیرون کشیدند و تبدیلش کردند به ویروس کشته شده و روی آن کارهای تحقیقاتی انجام دادند؛ کشتش دادند و به خروجی آزمایشگاهی واکسن رسیدند. واکسن در ابعاد آزمایشگاهی تولید وروی جانداران مختلف در سطوح مختلف تست شد تا رسید به نقطه ای که کارآزمایی انسانی روی آن انجام بشود. درباره هر یک از این مراحل در کتاب به تفصیل پرداختیم.

اینکه صفر تا صد تولید واکسن در ایران انجام شد؛ برکت را از هر واکسن دیگری متفاوت می کند و تبدیلش می کند به نخستین واکسن تمام ایرانی تاریخ که ما در کتاب هم در واقع به این عبارت اشاره کردیم. طبیعتاً یک چنین دستاورد علمی ارزش روایت کردن دارد و مصداق یک پیشرفت معنادار است که باید روایت بشود یعنی اگر ما از روایت پیشرفت حرف می زنیم یکی از بهترین و متین ترین نمونه هایش همین واکسن برکت است.

از آنجا که سررشته ای از علم پزشکی و داروسازی نداشتید، نحوه تعاملتان با تیم تولید واکسن چطور بود که روایت دقیق و درست باشد؟

چون آقای نیکی ملکی سرشان به شدت شلوغ بود خیلی سخت می شد با ایشان جلسه گذاشت کار هم طوری نبود که به فرد دیگری به جهت اهمیت و حساسیتش ارجاع بدهد چند ماه طول کشید تا ما به روایت با مستند برسیم. بعد از مستند خودمان چند ماه کار کردیم و به نسخه ی اولیه رسیدیم نسخه اولیه را باز چند ماه با آقای نیکی ملکی و با جمعی از متخصصانی که در این کار درگیر بودند از جمله دکتر جلیلی و دکتر تقویان ما کار را رفت و برگشت دادیم و این دوستان کتاب را ویرایش علمی کردند یا حداقل نکات علمی را به ما گفتند تا کتاب از نظر علمی صحیح باشد به هر حال ما هیچ تخصصی در دانش واکسن سازی نداشتیم و نداریم خیلی وقت ها اطلاعات علمی را اشتباه می کردیم فرایندها را جابه جا می نوشتیم این دو بزرگوار خیلی به ما کمک کردند که کتاب از نظر علمی ویراسته بشود هرچند کتاب، کتاب علمی نیست ولی مهم بود که از نظر علمی غلط و اشکالی در آن وجود نداشته باشد.

شما برای نوشتن کتاب صرفاً از مصاحبه های ستاد فرمان امام استفاده کردید یا خودتان هم نیاز به مصاحبه های تکمیلی پیدا کردید؟

طبیعتاً برای تکمیل مطالب نیاز به یک سری مصاحبه های تکمیلی بود که ما این کار را هم انجام دادیم یعنی با یکی دو نفر از بزرگوارانی که درگیر فرایند بودند و مستندات اولیه مصاحبه ای با آنها وجود نداشت، خودمان مصاحبه تکمیلی گرفتیم و ولی عمده کتاب بر پایه همان مستندی است ستاد در اختیار ما قرارداد.

مردم ما چه چیزهایی را درباره واکسن برکت نمی دانند؟

ما تلاش کردیم در این کتاب آن چیزهایی را روایت کنیم که مردم درباره واکسن برکت نمی دانند. مهم ترین مسیله این هست که دانشمندان و متخصصان ما واقعاً رنج زیادی متحمل شدند تا این واکسن به نتیجه برسد؛ از یک طرف ناشناختگی خود ویروس کرونا کار را خیلی سخت می کرد نه فقط در ایران در همه دنیا ویروس شناخته شده نبود درمان و دارویی برای آن وجود نداشت و خیلی کار رسیدن به واکسن برای این ویروس کار دشواری بود. منتها ما علاوه بر محدودیت جهانی محدودیت اختصاصی هم داشتیم و آن هم ناشی از تحریم هایی بود که به خصوص در فرایند صنعتی سازی و تولید صنعتی این واکسن این چالش خیلی خودش را نشان داد و در کتاب ما به آن اشاره کردیم که دانشمندان ما چه سختی ها و چه مشقت هایی را متحمل شدند. در ایران علاوه بر ناشناختگی ویروس با مانع بزرگ تحریم هم متخصصان واکسن سازان ما جنگیدند تا توانستن این واکسن را آماده کنند و تردیدی نیست که اگر این واکسن را تولید نمی کردیم چالش خیلی جدی در واکسیناسیون سراسری داشتیم.

یعنی واردات واکسن کافی نبود؟

طبیعتاً نیاز کشور باید با واردات تامین می شد ولی واردات نه کافی بود نه مطمین. یعنی در آن شرایط هیچ تضمینی وجود نداشت که واردات بتواند به تنهایی نیاز کشور ما را در بحث واکسن را پوشش بدهد. واکسن برکت اولاً بخشی از نیاز واکسیناسیون سراسری کشور را پوشش داد و ثانیاً ما را به تکنولوژی رساند که اگر یک روزی همه ی دنیا اراده بکنند که ما واکسن ندهند ما خودمان می توانیم واکسن کرونا تولید کنیم.

اتفاقی که در واکسن برکت افتاد این بود که بخشی از زیرساخت کشور در مسیله ی تولید دارو و تولید واکسن را هم توسعه داد یعنی کارخانه ای که شکل گرفت و این زیرساختی که برای واکسن برکت توسعه داده شد، خودش تقویت کننده صنعت تولید دارو در کشور ما بوده و ازاین جهت می شود گفت واکسن برکت یک زیرساخت را هم به زیر ساخت های ما اضافه کرده است.

جذاب ترین بخش نوشتن کتاب برای شما نویسندگان کتاب چه بود؟

تمام این کتاب جذاب بود یعنی واقعاً ما همه آنچه که با آن مواجه بودیم را دوست داشتیم مثل چالش هایی که تیم واکسن ساز با آن درگیر بود. ولی یک بخش خیلی جذاب بود و آن بخش مربوطه به تامین میمون برای کارآزمایی واکسن بود. خب روی هر میمونی نمی شود واکسن را آزمایش کرد و آن میمون باید از جهت ساختاری و در واقع شبکه عصبی و از جهت اندام و همه جهات مختلف نزدیک ترین گونه میمون به انسان باشد. یک گونه میمون به اسم ماکاکا است که این ویژگی را دارد. تامین این میمون ماکاکا برای اینکه کار خیلی فرایند سخت پیچیده و عجیب و غریبی داشت. جاهایی حتی جریان پلیسی می شد و تعقیب و گریز داشت. یک جاهایی به دورزدن تحریم ها و کارهای خاص آن حوزه متصل می شد که ما سعی کردیم تا جایی که می شد این را هم روایت کنیم.

آیا می توان برای دیگر دستاوردهای پزشکی یا علمی کشورمان هم چنین کتابی نوشت یا اینکه ماجرای این کتاب و این واکسن فرق دارد؟

هر دستاوردی که درام، ماجرا و اتفاق داشته باشد، به نظرم ارزش روایت کردن دارد. چون اساساً روایت را درام و اتفاق می سازد و این فراز و فرودها و شکست و پیروزی ها کش و قوس هاست که یکی روایت را خلق می کند. طبیعتاً هر دستاورد علمی که این را داشته باشد قابل روایت است و در بین دستاورد های مختلف بعضی دستاوردهای علمی خیلی شفاف و صریح و راحت اتفاق می افتد و خیلی روایت دراماتیکی هم از آنها درنمی آید ولی آن دستاورد هایی که رسیدن به آنها دراماتیک و جذاب بوده طبیعتاً ارزش روایت دارند فکر می کنم در سال های اخیر برکت یک اتفاق ویژه ای بود و به طور خاص ارزش روایت کردن داشت.

می توان تولید کنندگان واکسن را جزء قهرمانان ملی کشورمان به حساب آورد و این کتاب را روایتی از یک قهرمانی و تلاش بی وفقه و موفق؟

بله این واکسن سازان حتماً جزو قهرمانان ملی کشور هستند و ما در این کتاب تلاش کردیم این عمل قهرمانانه و این مجاهدتی که برای تولید واکسن شد را روایت بکنیم.