الهه نابود کننده، شاکتی

در سرزمین اساطیری هند جایی که خدایان و الهه ها در تار و پود زندگی روزمره تنیده اند شاکتی جایگاهی ویژه دارد. او نه فقط یک الهه بلکه تجسم انرژی و قدرت مطلق است؛ نیرویی که جهان را به حرکت درمی آورد و تعادل را برقرار می کند. شاکتی همسر شیوا خدای نابودی و دگرگونی است و این دو با هم چرخه ی آفرینش نگهداری و نابودی را کامل می کنند. او مظهر تمام الهه های هندی است و در اشکال گوناگونی مانند دورگا کالی و لاکشمی ظاهر می شود تا نیازهای مختلف بشریت را برآورده سازد. شناخت شاکتی درک عمیق تری از فلسفه ی هندوئیسم و جایگاه زن در این آیین را به ما می دهد. در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف این الهه قدرتمند می پردازیم و نقش او را در باورهای هندوئیسم واکاوی می کنیم.

آشنایی با دنیای جالب الهه های هند کشور ۷۲ ملت!

هند سرزمین رنگ ها مذاهب و فرهنگ های گوناگون همواره به عنوان مهد تمدن های باستانی شناخته شده است. تنوع فرهنگی و مذهبی در این کشور به حدی است که به آن لقب «کشور ۷۲ ملت» را داده اند. یکی از جنبه های جذاب فرهنگ هند وجود خدایان و الهه های متعدد است که هر کدام نمادی از جنبه ای خاص از زندگی و طبیعت هستند. این الهه ها نه تنها در معابد مورد پرستش قرار می گیرند بلکه در داستان ها افسانه ها و هنرهای مختلف نیز حضور پررنگی دارند. آشنایی با این الهه ها دریچه ای به سوی درک عمیق تر فرهنگ و باورهای مردم هند می گشاید.

دین هندو

هندوئیسم یکی از قدیمی ترین ادیان زنده ی جهان مجموعه ای متنوع از سنت ها فلسفه ها و باورها را در بر می گیرد. این دین ریشه در تمدن دره ی سند دارد و در طول هزاران سال تکامل یافته است. هندوئیسم دینی چندخداپرستی است اما در عین حال بر وحدت وجود نیز تاکید دارد. به این معنا که تمام خدایان و الهه ها مظاهری از یک حقیقت واحد هستند. مفاهیمی مانند کارما سمسارا (چرخه ی تولد و مرگ) و موکشا (رهایی از این چرخه) از جمله اصول اساسی هندوئیسم به شمار می روند. این دین بر اهمیت زندگی بر اساس دارما (وظیفه ی فردی) و رسیدن به کمال معنوی تاکید دارد.

خدایان و الهه های معروف هندوئیسم

در آیین هندو تعداد بی شماری خدا و الهه وجود دارد که هر کدام وظیفه ای خاص بر عهده دارند. برخی از این خدایان و الهه ها از محبوبیت و اهمیت بیشتری برخوردارند. از جمله این خدایان می توان به برهما (خدای آفرینش) ویشنو (خدای نگهدارنده) و شیوا (خدای نابود کننده) اشاره کرد که به عنوان تثلیث هندو شناخته می شوند. الهه های معروفی مانند لاکشمی (الهه ی ثروت و خوشبختی) سرسوتی (الهه ی دانش و هنر) و دورگا (الهه ی قدرت و شجاعت) نیز در بین هندوها از جایگاه ویژه ای برخوردارند. هر کدام از این خدایان و الهه ها داستان ها و نمادهای خاص خود را دارند که در باورها و آیین های هندوئیسم نقش مهمی ایفا می کنند.

الهه نابود کننده شاکتی

شاکتی در لغت به معنای «قدرت» یا «انرژی» نیروی محرکه ی جهان هستی در آیین هندو است. او به عنوان همسر شیوا خدای نابودی و دگرگونی شناخته می شود و نقش مهمی در چرخه ی آفرینش نگهداری و نابودی دارد. شاکتی تجسم انرژی زنانه است و در اشکال گوناگونی مانند دورگا کالی لاکشمی و سرسوتی ظاهر می شود. هر کدام از این اشکال جنبه ای خاص از قدرت و انرژی شاکتی را به نمایش می گذارند. به طور کلی شاکتی نمادی از قدرت شجاعت باروری و محافظت است و در بین پیروان هندوئیسم به عنوان الهه ای قدرتمند و مهربان مورد پرستش قرار می گیرد.

خدای نابودی و فنا کننده شیوا

شیوا یکی از مهم ترین خدایان در آیین هندو به عنوان خدای نابودی و دگرگونی شناخته می شود. او عضوی از تثلیث هندو (برهما ویشنو شیوا) است و نقش مهمی در چرخه ی آفرینش نگهداری و نابودی جهان ایفا می کند. شیوا نه تنها خدای نابودی بلکه خدای تجدید حیات و آفرینش دوباره نیز هست. او با نابود کردن چیزهای کهنه و فرسوده فضا را برای آفرینش چیزهای نو و بهتر باز می کند. شیوا در هنر و اساطیر هندو به صورت مردی با پوست روشن موهای بلند و درهم ریخته و چشم سومی بر پیشانی به تصویر کشیده می شود. او معمولاً با ماری بر گردن و تریشولا (عصای سه شاخه) در دست دیده می شود.

مشخصات شیوا

تصویر شیوا در اساطیر و هنر هندو پر از نمادهای معنادار است. چشم سوم او نمادی از دانش و آگاهی فراتر از حواس پنجگانه است. ماری که بر گردن دارد نمادی از قدرت او بر مرگ و فنا است. موهای درهم ریخته اش نمادی از زهد و ریاضت است. تریشولا (عصای سه شاخه) نیز نمادی از قدرت او بر سه جنبه ی زمان (گذشته حال آینده) است. علاوه بر این شیوا اغلب با پوست ببر یا فیل به تصویر کشیده می شود که نمادی از پیروزی او بر نفس و غرور است. حضور رود گنگ بر سر او نیز نشان دهنده ی تطهیر و پالایش است.

شیوا سومین خدا از خدایان سه گانه هندی ویرانگر و نابودکننده

شیوا به عنوان سومین عضو از تثلیث هندو نقش مهمی در حفظ تعادل جهان ایفا می کند. در حالی که برهما مسئول آفرینش و ویشنو مسئول نگهداری جهان هستند شیوا مسئول نابودی و دگرگونی است. این نابودی به معنای پایان دادن به هرج و مرج و فساد و ایجاد فضایی برای آفرینش دوباره است. به همین دلیل شیوا نه تنها به عنوان خدای نابودی بلکه به عنوان خدای تجدید حیات و آفرینش دوباره نیز مورد احترام قرار می گیرد. او با نابود کردن چیزهای کهنه و فرسوده راه را برای آفرینش چیزهای نو و بهتر هموار می کند.

کیش شیوا

شیواپرستی یکی از مهم ترین شاخه های هندوئیسم است که پیروان آن شیوا را به عنوان خدای برتر و خالق جهان می پرستند. در این کیش شیوا به عنوان نمادی از قدرت دانش زهد و دگرگونی مورد احترام قرار می گیرد. پیروان شیواپرستی آیین ها و مناسک خاص خود را دارند که شامل مدیتیشن یوگا پرستش در معابد و شرکت در جشن های مذهبی می شود. لینگا نماد انتزاعی شیوا در معابد شیواپرستی به عنوان شیء مقدس مورد پرستش قرار می گیرد. شیواپرستی در سراسر هند و به ویژه در مناطق جنوبی این کشور پیروان زیادی دارد.

نابودی و بازسازی

مفهوم نابودی و بازسازی یکی از اصول اساسی در فلسفه ی هندوئیسم است. بر اساس این اصل هر چیزی در جهان در معرض نابودی و دگرگونی قرار دارد. اما این نابودی به معنای پایان مطلق نیست بلکه فرصتی برای آفرینش دوباره است. شیوا به عنوان خدای نابودی نقش مهمی در این چرخه ایفا می کند. او با نابود کردن چیزهای کهنه و فرسوده فضا را برای آفرینش چیزهای نو و بهتر باز می کند. این مفهوم در زندگی روزمره نیز کاربرد دارد. به عنوان مثال پایان یک رابطه یا از دست دادن یک شغل می تواند فرصتی برای شروعی دوباره و یافتن مسیری بهتر باشد.

خدای آفریننده برهما

برهما یکی از اعضای تثلیث هندو به عنوان خدای آفرینش شناخته می شود. او مسئول خلق جهان و تمام موجودات زنده است. برهما معمولاً با چهار سر و چهار دست به تصویر کشیده می شود که هر کدام نمادی از جنبه ای خاص از آفرینش هستند. او در دست های خود اشیائی مانند تسبیح کتاب و کوزه آب را حمل می کند که نمادی از دانش معنویت و آفرینش هستند. برهما در مقایسه با ویشنو و شیوا از محبوبیت کمتری در بین هندوها برخوردار است و معابد کمتری به او اختصاص داده شده است. با این حال نقش او در آفرینش جهان همواره مورد احترام و تقدیر قرار می گیرد.

خدای نگهدارنده ویشنو

ویشنو دومین عضو از تثلیث هندو به عنوان خدای نگهدارنده و محافظ جهان شناخته می شود. او مسئول حفظ نظم و تعادل در جهان است و در مواقع بحرانی به شکل های مختلف (آواتار) بر روی زمین ظاهر می شود تا از انسان ها و جهان محافظت کند. از جمله آواتارهای معروف ویشنو می توان به راما کریشنا و بودا اشاره کرد. ویشنو معمولاً با پوست آبی رنگ چهار دست و لباس های زرد رنگ به تصویر کشیده می شود. او در دست های خود اشیائی مانند صدف چرخ گرز و گل نیلوفر را حمل می کند که نمادی از قدرت دانش و رحمت او هستند.

الهه ثروت و خوشبختی لاکشمی

لاکشمی الهه ی ثروت خوشبختی فراوانی و زیبایی در آیین هندو است. او همسر ویشنو خدای نگهدارنده است و به عنوان نمادی از رفاه و برکت مورد پرستش قرار می گیرد. لاکشمی معمولاً با لباس های قرمز یا طلایی رنگ جواهرات فراوان و چهره ای مهربان به تصویر کشیده می شود. او بر روی گل نیلوفر نشسته است و از دست هایش سکه های طلا می بارد که نمادی از ثروت و فراوانی است. هندوها به ویژه در روزهای جمعه و در جشن دیوالی به پرستش لاکشمی می پردازند و از او طلب برکت و خوشبختی می کنند.

خدای تدبیر سخت کوشی و دانایی گانش

گانش خدای تدبیر دانایی موفقیت و از بین برنده ی موانع در آیین هندو است. او پسر شیوا و پارواتی است و با سر فیل و بدن انسان به تصویر کشیده می شود. گانش یکی از محبوب ترین خدایان در هند است و در تمام مراسم ها و آیین های مذهبی ابتدا نام او برده می شود. او به عنوان نمادی از هوش ذکاوت و توانایی حل مشکلات مورد احترام قرار می گیرد. هندوها قبل از شروع هر کار مهمی از گانش طلب کمک و یاری می کنند تا موانع را از سر راهشان بردارد و به موفقیت برسند.

خدای علم دانش و هنر سرسوتی

سرسوتی الهه ی علم دانش هنر موسیقی و سخنوری در آیین هندو است. او همسر برهما خدای آفرینش است و به عنوان منبع تمام دانش ها و هنرها مورد احترام قرار می گیرد. سرسوتی معمولاً با لباس های سفید رنگ بر روی قو یا نیلوفر آبی نشسته و در دست های خود کتاب تسبیح و وینا (نوعی ساز موسیقی) را حمل می کند. او نمادی از خلوص دانش و خلاقیت است و در بین دانش آموزان دانشجویان هنرمندان و نویسندگان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

خدای شجاعت و شادی دورگا

دورگا الهه ی قدرت شجاعت محافظت و پیروزی بر بدی در آیین هندو است. او یکی از اشکال شاکتی انرژی زنانه است و به عنوان مادر تمام جهان شناخته می شود. دورگا معمولاً با ده دست به تصویر کشیده می شود که هر کدام سلاحی خاص را حمل می کنند. او سوار بر شیر یا ببر است و نمادی از قدرت و شجاعت است. دورگا در نبرد با اهریمنان پیروز می شود و از جهان در برابر نیروهای شیطانی محافظت می کند. جشن دورگا پوجا یکی از مهم ترین جشن های هندوها است که به افتخار پیروزی دورگا بر اهریمنان برگزار می شود.

کالی

کالی یکی از قدرتمندترین و ترسناک ترین الهه ها در آیین هندو است. او یکی دیگر از اشکال شاکتی انرژی زنانه است و به عنوان نمادی از نابودی دگرگونی و رهایی از نفس شناخته می شود. کالی معمولاً با پوست تیره موهای پریشان گردنبندی از جمجمه و کمربندی از دست های بریده شده به تصویر کشیده می شود. او در دست های خود شمشیر و سر بریده شده را حمل می کند و بر روی جسد شیوا ایستاده است. کالی نمادی از قدرت مطلق شجاعت و بی باکی است و به عنوان الهه ای که می تواند ترس و جهل را از بین ببرد مورد احترام قرار می گیرد.

سایر خدایان هندی

علاوه بر خدایان و الهه های ذکر شده تعداد بی شماری خدا و الهه دیگر نیز در آیین هندو وجود دارند که هر کدام وظیفه ای خاص بر عهده دارند. از جمله این خدایان می توان به هانومان (خدای وفاداری و قدرت) سوریا (خدای خورشید) وایو (خدای باد) آگنی (خدای آتش) و وارونا (خدای آب) اشاره کرد. هر کدام از این خدایان داستان ها و نمادهای خاص خود را دارند که در باورها و آیین های هندوئیسم نقش مهمی ایفا می کنند. تنوع خدایان و الهه ها در هندوئیسم نشان دهنده ی گستردگی و پیچیدگی این دین است.

متون دین آیین هندو

آیین هندو دارای متون مقدس متعددی است که به دو دسته ی اصلی شروتی (شنیده ها) و سمریتی (به یاد مانده ها) تقسیم می شوند. وداها اوپانیشادها و براهمنه ها از جمله متون شروتی هستند که به عنوان کلام الهی شناخته می شوند و از طریق وحی به ریشی ها (حکیمان باستانی) نازل شده اند. رامایانا مهابهاراتا پورانه ها و آگاماها از جمله متون سمریتی هستند که توسط انسان ها نوشته شده اند و بر اساس سنت ها و باورهای هندوئیسم شکل گرفته اند. این متون حاوی داستان ها فلسفه ها آموزه ها و دستورالعمل های مذهبی هستند که در زندگی روزمره هندوها نقش مهمی ایفا می کنند.

فرقه های مختلف دین هندو

هندوئیسم دینی بسیار متنوع است که فرقه ها و مکاتب مختلفی را در بر می گیرد. این فرقه ها بر اساس خدای مورد پرستش فلسفه ی خاص و آیین های مذهبی از یکدیگر متمایز می شوند. از جمله مهم ترین فرقه های هندوئیسم می توان به ویشنوپرستی شیواپرستی شاکتی پرستی و اسمارتا اشاره کرد. ویشنوپرستان ویشنو را به عنوان خدای برتر می پرستند شیواپرستان شیوا را شاکتی پرستان شاکتی را و اسمارتاها پنج خدا (ویشنو شیوا شاکتی گانش و سوریا) را به طور یکسان مورد پرستش قرار می دهند. هر کدام از این فرقه ها دارای متون مقدس آیین ها و فلسفه های خاص خود هستند که در طول قرن ها تکامل یافته اند.

جایگاه شاکتی در باورهای هندو چیست؟

شاکتی انرژی و قدرت محرکه جهان هستی است و به عنوان همسر شیوا نقش حیاتی در آفرینش نگهداری و نابودی دارد. او تجسم انرژی زنانه و منبع تمام الهه های هندی است.

رابطه بین شیوا و شاکتی چگونه است؟

شیوا و شاکتی دو جنبه ی مکمل یکدیگر هستند. شیوا آگاهی و شاکتی انرژی است. بدون شاکتی شیوا منفعل است و بدون شیوا شاکتی نمی تواند عمل کند. این دو با هم چرخه ی هستی را به حرکت درمی آورند.

آیا دورگا همان شاکتی است یا شکل دیگری از اوست؟

دورگا یکی از اشکال متعدد شاکتی است. شاکتی انرژی مطلق است که در اشکال گوناگونی مانند دورگا کالی لاکشمی و سرسوتی ظاهر می شود تا نیازهای مختلف بشریت را برآورده سازد.

نقش الهه کالی چیست؟

کالی نمادی از نابودی دگرگونی و رهایی از نفس است. او با نابود کردن جهل و ترس راه را برای آگاهی و رهایی هموار می کند. کالی الهه ای قدرتمند و ترسناک اما در عین حال مهربان و محافظ است.

خدایان اصلی دین هندو کدامند؟

خدایان اصلی دین هندو برهما (خدای آفرینش) ویشنو (خدای نگهدارنده) و شیوا (خدای نابود کننده) هستند که به عنوان تثلیث هندو شناخته می شوند. این سه خدا نقش مهمی در چرخه ی آفرینش نگهداری و نابودی جهان ایفا می کنند.

مفهوم نابودی و بازسازی در هندوئیسم چیست؟

در هندوئیسم نابودی به معنای پایان مطلق نیست بلکه فرصتی برای آفرینش دوباره است. شیوا با نابود کردن چیزهای کهنه و فرسوده فضا را برای آفرینش چیزهای نو و بهتر باز می کند. این مفهوم در زندگی روزمره نیز کاربرد دارد.